ΚΥΡΙΛΛΟΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΙΟΣ – ΑΠΟΣΤΟΛΟΙ ΚΑΙ ΕΚΠΟΛΙΤΙΣΤΕΣ ΤΩΝ ΣΛΑΒΩΝ

Γράφει ο Βασίλης Κ. Μηλίτσης

Ο ελληνισμός του Βυζαντίου και η επίδρασή του στη Δύση και τους Σλάβους.

Όταν γίνεται μνεία εκτός της πατρίδας μας για την Ελλάδα και ό, τι σχετίζεται με τον ελληνισμό, συνήθως αφορά την αρχαία Ελλάδα και κυρίως την κλασική και ελληνιστική εποχή. Παραβλέπεται ένα μεγάλο και σημαντικό τμήμα της ιστορίας του ελληνισμού, αυτό του Βυζαντίου. Ήδη έχουν γίνει προσπάθειες να αποσυνδέσουν την Ευρωπαϊκή ιστορία μ’ αυτή του Βυζαντίου, με απαρχή τη στέψη του Καρλομάγνου το 800. Η αλήθεια δεν είναι έτσι, γιατί χωρίς την ελληνική επιρροή του ελληνικού Βυζαντίου είναι δύσκολο να εικάσει κανείς αν θα επιτελούταν η αργή και επίπονη πορεία προς την Αναγέννηση στη Δύση το 15^ο αιώνα όταν πια υποδουλώνεται ο ελληνισμός στον τραχύ και άγριο Οθωμανό.

Μια σημαντική μεταλαμπάδευση των ελληνικών γραμμάτων στη Δύση ήταν το 972, όταν η Θεοφανώ, εξαδέλφη του Ιωάννη Τσιμισκή, αυτοκράτορα του Βυζαντίου, παντρεύτηκε τον Όθωνα Β΄ , αυτοκράτορα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του Γερμανικού Έθνους. Αλλά η μεγάλη επίδραση του Βυζαντίου στους Σλάβους με τον εκχριστιανισμό και εκπολιτισμό τους αποτελεί το μεγαλύτερο κοσμοϊστορικό γεγονός από το μεσαίωνα και έκτοτε. Το γεγονός αυτό αναγνωρίστηκε από την κομμουνιστική Ρωσία , η οποία το 1988 γιόρτασε τη χιλιετηρίδα από τον εκχριστιανισμό των Ρώσων. Τους εορτασμούς είχε χαιρετήσει και ο τότε γενικός γραμματέας του ΚΚΣΕ, Μιχαήλ Γκορμπατσώφ, o οποίος τόνισε τη σημασία της Βυζαντινής πολιτιστικής κληρονομιάς στους Ρώσους. Σημειωτέον ότι η Ρωσία πάντα είχε βλέψεις στην Κωνσταντινούπολη, θεωρώντας την νόμιμο κληρονόμο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μετά την πτώση της τελευταίας στους Τούρκους το 1453.

Ο εκχριστιανισμός και εκπολιτισμός των Σλάβων οφείλεται σε δυο μεγάλες μορφές, τους Θεσσαλονικείς αδελφούς Κωνσταντίνο (Κύριλλο) και Μεθόδιο. Γνώστες του σλαβικού ιδιώματος, επινόησαν το πρώτο σλαβικό αλφάβητο και μετέφρασαν τα λειτουργικά βιβλία της εκκλησίας στα σλαβικά, παρέχοντας έτσι στη σλαβική γλώσσα αλφάβητο και προσηλυτίζοντας αυτούς στο χριστιανισμό και κατ’ επέκταση στον ελληνικό πολιτισμό.

Η ζωή του Κυρίλλου και Μεθοδίου

Ο Κύριλλος (κατά κόσμον Κωνσταντίνος) και ο Μεθόδιος γεννήθηκαν στη Θεσσαλονίκη αντίστοιχα το 827 και 825. Ήσαν γόνοι ευγενούς οικογενείας. Ο πατέρας τους ήταν ο Λέων, ανώτερος αξιωματικός με το βαθμό του δρουγγάριου, και διοικητής του θέματος της Θεσσαλονίκης. Τη μητέρα τους την έλεγαν Μαρία, την οποίαν Βούλγαροι ιστορικοί την θέλουν βουλγαρικής καταγωγής, επειδή τα τέκνα της μιλούσαν τα σλάβικα. Άλλοι Σλάβοι επίσης διατείνονται ότι ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος ήταν Σλάβοι^*. Οι Σκοπιανοί υιοθετούν μια ακόμη ακραία και αναληθή θεωρία, ότι οι δύο αδερφοί, ως Θεσσαλονικείς, ήσαν «Σλάβομακεδόνες», και κατά συνέπεια, οι Σκοπιανοί, ως απόγονοι των Μακεδόνων διεκδικούν την αποκλειστικότητα των δύο φωτισμένων ανδρών ως συμπατριώτες τους! Οι αστείες αυτές θεωρίες καταρρίπτονται τόσο από Έλληνες όσο και από ξένους, και μάλιστα Σλάβους, ιστορικούς. Η σλαβομάθεια των αδερφών εξηγείται από το γεγονός ότι λόγω της στενής συναναστροφής τους με τους Σλάβους της Θεσσαλονίκης ήταν εύκολο κανείς να μάθει τη γλώσσα τους. Είναι, εξάλλου, βέβαιο ότι μόνο γηγενείς Έλληνες με Ελληνίδες συζύγους είχαν το δικαίωμα να καταλαμβάνουν υψηλές θέσεις στη διοίκηση του Βυζαντίου, διότι μόνο Έλληνες ήταν σε θέση να προστατέψουν με αυταπάρνηση τα συμφέροντα της χώρας των. Γι’ αυτό, το 1989 κι ο πάπας Παύλος Ιωάννης ο Β’ κήρυξε τους Έλληνες Αγίους Κύριλλο και Μεθόδιο μαζί με τον Άγιο Βενέδικτο συμπροστάτες της Ευρώπης

Τα δυο αδέρφια έχασαν τον πατέρα τους νωρίς και την κηδεμονία τους ανέλαβε ο θείος τους

Θεόκτιστος. Ο Θεόκτιστος ήταν υψηλόβαθμος και ισχυρός Βυζαντινός αξιωματούχος, κατέχοντας το αξίωμα του Λογοθέτη του Δρόμου. Ήταν δηλαδή υπεύθυνος για τις ταχυδρομικές υπηρεσίες καθώς και για τις διπλωματικές σχέσεις της αυτοκρατορίας. Εκτός των ανωτέρω καθηκόντων, μαζί με τον αντιβασιλέα Βάρδα, ξεκίνησε ένα μεγαλόπνοο εκπαιδευτικό πρόγραμμα εντός των ορίων της αυτοκρατορίας με αποκορύφωμα την ίδρυση του πανδιδακτηρίου της Μαγναύρας, όπου έμελε να διδάξει ο Κύριλλος. Οι δύο αδερφοί θα μπορούσαν να ακολουθήσουν μια αξιοζήλευτη σταδιοδρομία στη διοίκηση του κράτους. Απαρνήθηκαν όμως τα εγκόσμια και έγιναν μοναχοί. Ο Θεόκτιστος κάλεσε τον Κύριλλο το 843 στην Κωνσταντινούπολη, και τον βοήθησε να περατώσει τις σπουδές του. Κανόνισε επίσης την τοποθέτηση του Μεθοδίου ως ηγούμενο της ονομαστής μονής Πολυχρονίου στη Βασιλεύουσα.

Τα πρώτα βήματα

Ο Κύριλλος ήταν αυθεντία σε θεολογικά ζητήματα και κατείχε σε υψηλό βαθμό τα αραβικά και τα εβραϊκά, γεγονός που τον καθιστούσε τον πλέον κατάλληλο να αναλάβει την αποστολή να μεταβεί στον χαλίφη των Αββασιδών αλ-Μουταβακί για να εξηγήσει στους Άραβες θεολόγους το δόγμα της Αγίας Τριάδος και να συσφίξει τις διπλωματικές σχέσεις μεταξύ του χαλιφάτου των Αββασιδών και της αυτοκρατορίας.

Το 860 ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Γ’ και ο Πατριάρχης Φώτιος (ο οποίος υπήρξε και καθηγητής του Κυρίλλου) ανάθεσαν στα δυο αδέρφια το έργο του εκχριστιανισμού των Χαζάρων με σκοπό να τους εμποδίσουν να δεχτούν τον ιουδαϊσμό. Η συνάντησή τους με τον Χαγάνο (αρχηγό) των Χαζάρων δεν στέφθηκε από επιτυχία, διότι αργότερα ο ίδιος επέβαλε τελικά τον ιουδαϊσμό ως εθνική τους θρησκεία.

Μετά την επιστροφή τους στη Βασιλεύουσα, ο Κύριλλος ανέλαβε την έδρα της φιλοσοφίας στο πανδιδακτήριο της Κωνσταντινούπολης ενώ ο Μεθόδιος χειροτονήθηκε επίσκοπος της Μονής Πολυχρονίου.

Η κύρια αποστολή τους

Το 862 ο ηγεμόνας Ρατισλάβος της Μεγάλης Μοραβίας (σημερινή Τσεχία και Σλοβακία) ζήτησε από το Βυζάντιο επισκόπους και λογίους να διδάξουν τη χριστιανική θρησκεία στη γλώσσα του λαού του. Εκτός των θρησκευτικών και πολιτικοί λόγοι έστρεψαν το Ρατισλάβο στο Βυζάντιο. Καθώς ο Ρατισλάβος απομάκρυνε τη γερμανική επικυριαρχία, ήρθε αντιμέτωπος με τους Βουλγάρους, οι οποίοι είχαν συμμαχήσει με τους Φράγκους το 863. Έτσι οι Μοραβοί βρέθηκαν μέσα σ’ ένα απειλητικό κλοιό και στράφηκαν για αντιπερισπασμό στο Βυζάντιο. Ο Μιχαήλ Γ΄ και ο Φώτιος είδαν τα οφέλη που θα προσπόριζε το Βυζάντιο από την επέκταση της θρησκευτικής και πολιτικής του επιρροής και ανέθεσαν την αποστολή αυτή στον Κύριλλο και Μεθόδιο, Το 864 οι δυο αδελφοί ξεκίνησαν για τη Μοραβία εφοδιασμένοι με σλαβικές μεταφράσεις της Αγίας Γραφής και λειτουργικών κειμένων σε ένα νέο αλφάβητο, το γλαγολιτικό ή κυριλλικό. Η αποστολή τους είχε πλήρη επιτυχία. Τους Μοραβούς τους ακολούθησαν οι Βούλγαροι, όταν το 864 ο ηγεμόνας τους ο Βόγορις βαπτίστηκε και πήρε το όνομα Μιχαήλ, και το 988 ο Βλαδίμηρος Α’ , δια του οποίου η Ρωσία δέχεται το χριστιανισμό.

Τα πρώτα σλαβικά αλφάβητα

Το γλαγολιτικό αλφάβητο, το πρώτο που χρησιμοποιήθηκε σε σλαβονικά χειρόγραφα, είναι διασκευή του βυζαντινού αλφαβήτου με πρόσθετους χαρακτήρες παρμένους από το εβραϊκό αλφάβητο. Το γλαγολιτικό ήταν το πλέον ταιριαστό στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της σλαβονικής γλώσσας, η οποία ήταν πλουσιότερη σε φθόγγους από ότι τα ελληνικά. Κατά τις αρχές του 1^ου αιώνα αναπτύσσεται από το γλαγολιτικό το κυριλλικό αλφάβητο (ονομαζόμενο έτσι προς τιμήν του Κυρίλλου) με τροποποιήσεις του πρώτου, οι οποίες θεωρούνται ότι έγιναν από τον προσφιλέστερο μαθητή του Κυρίλλου και Μεθοδίου, τον Κλήμη της Οχρίδας. Σε σύγκριση με το γλαγολιτικό, το κυριλλικό χρησιμοποιεί χαρακτήρες που έχουν στενότερη ομοιότητα με το βυζαντινό αλφάβητο. Σήμερα το κυριλλικό χρησιμοποιείται από τις περισσότερες σλαβικές γλώσσες, ενώ τα εκκλησιαστικά κείμενα χρησιμοποιούν το γλαγολιτικό.

Η δράση τους

Η διαφωτιστική τους αποστολή στη Μοραβία προκάλεσε την οργή, τη ζήλια και το μίσος στα μέρη των φράγκων και του γερμανο-λατινικού κλήρου και ήταν η αιτία να υπάρξουν εντάσεις ανάμεσα στην εκκλησία και την πολιτική. Το 867 οι δύο αδελφοί προσκλήθηκαν να μεταβούν στη Ρώμη από τον πάπα Νικόλαο τον Α’ για να απολογηθούν στις κατηγορίες ότι παραβιάζουν το τριγλωσσικό δόγμα, σύμφωνα με το οποίο η χριστιανική ιεροτελεστία μπορεί να τελείται μόνο στην Εβραϊκή, την Ελληνική και τη Λατινική γλώσσα. Και για τη διαμάχη τους με τον Γερμανό αρχιεπίσκοπο του Salzburg και τον επίσκοπο του Passau, οι οποίοι διεκδικούσαν τον έλεγχο της Μοραβίας και ήθελαν να επιβάλουν την αποκλειστική χρήση της λατινικής στη θεία λειτουργία. Ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος έφτασαν στη Ρώμη το 868, όπου τους δέχτηκε ο νέος πάπας Aδριαvός o Β'. Εκεί ο Κύριλλος υποστήριξε ότι όλοι οι λαοί, όπως και οι Σλάβοι, δικαιούνται να δοξάζουν τον Θεό και να δημιουργούν την κουλτούρα τους στην μητρική τους γλώσσα. Ο Πάπας Aδριαvός o Β' πήρε το μέρος τους, αγίασε τα μεταφρασμένα βιβλία, ενώ σε μερικές εκκλησίες της Ρώμης τελέστηκε θεία λειτουργία στη σλαβική γλώσσα, προς αναγνώρισή της στο χριστιανικό κόσμο. Πρόκειται για μια επιτυχημένη αποστολή των Αγίων αδελφών. Ο Κύριλλος παρέμεινε στη Ρώμη μέχρι το θάνατό του, το Φεβρουάριο του 869. Ετάφη με τιμές στον προσωπικό τάφο του Πάπα Aδριαvού Β', ενώ αργότερα η σορός του μεταφέρθηκε και φυλάσσεται στο παρεκκλήσιο της βασιλικής του Αγίου Κλήμη στη Ρώμη. Λέγεται ότι ο πάπας Ιωάννης Παύλος ο Β’ συνήθιζε να προσεύχεται κοντά στα λείψανα του Αγίου για την Πολωνία και τις άλλες σλαβικές χώρες. Μετά το θάνατο του Κυρίλλου, ο Μεθόδιος ήταν τόσο περίλυπος, και ίσως ανήσυχος από τις πολιτικές αναταραχές, που σκόπευε να αποσυρθεί σε μοναστήρι κοντά στη Βασιλεύουσα. Τόσο όμως η τελευταία επιθυμία του αδερφού του όσο και η παρότρυνση του Αδριανού έπεισαν το Μεθόδιο να δεχτεί τη θέση του πρέσβη του στις σλαβικές χώρες, χειροτονηθείς αρχιεπίσκοπο του Σιρμίου.

Όταν πέθανε ο Ρατισλάβος, τον διαδέχθηκε ο ανεψιός του Σβιατοπλούκος, ο οποίος απέσυρε την υποστήριξή του προς το Μεθόδιο. Βρίσκοντας έτσι αφορμή, ο γερμανικός κλήρος με την υποστήριξη του Φράγκου βασιλιά Λουδοβίκου το 870 εκθρόνισε το Μεθόδιο με τη σύνοδο του Ratisbon και τον καταδίκασε σε διετή ατιμωτική φυλάκιση. Αποφυλακίστηκε με παρέμβαση του πάπα Ιωάννη του Η’ με τον όρο να μη γίνεται χρήση της σλαβικής στη θεία λειτουργία. Το 878 ο Μεθόδιος κλήθηκε ξανά στη Ρώμη κατηγορούμενος για αίρεση και χρήση της σλαβικής στη θεία λειτουργία. Ο πάπας πείστηκε από τα επιχειρήματα του Μεθοδίου, τον απάλλαξε από κάθε κατηγορία και ενέκρινε τη χρήση της σλαβονικής. Ο βοηθός του, όμως, ο Καρολίδης επίσκοπος Wiching συνέχιζε να του δημιουργεί διάφορα προβλήματα, και γι’ αυτό ο Μεθόδιος προσπάθησε να ισχυροποιήσει τη θέση στρεφόμενος στην ανατολική εκκλησία και επισκεπτόμενος την Κωνσταντινούπολη το 882 για στήριξη. Δεν μπόρεσε όμως να συνεχίσει το έργο του γιατί δυο χρόνια αργότερα, το 884, απεβίωσε στην παλιά πρωτεύουσα της Μοραβίας, Βέλεχραδ, ορίζοντας τοποτηρητή του τον Γκόραζντ, έναν Μοραβό μαθητή του.

Μετά το θάνατο του Μεθοδίου, ο πάπας Στέφανος ο Ε’ απαγόρευσε τη χρήση της σλαβονικής στη θεία λειτουργία, ενώ ο Wiching, ως διάδοχος του Μεθοδίου, εξόρισε τους οπαδούς του, πολλοί εκ των οποίων ζήτησαν την προστασία του Βούλγαρου ηγεμόνα Βόγορι.

Η επίδραση των δύο ιεραποστόλων αδελφών έφτασε μέχρι το μακρινό Κίεβο και άφησε τη σφραγίδα της στους σλάβους της Κροατίας, Βοημίας και Πολωνίας. Σύντομα η Ανατολική Εκκλησία τους αγιοποίησε ενώ η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησίες τους αναγνώρισε ως Αγίους το 1880.

Εορτή

Ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος θεωρούνται απόστολοι, άγιοι και εκπολιτιστές των σλαβικών λαών τόσο από τους Σλάβους Χριστιανούς όσο και από τον υπόλοιπο χριστιανικό κόσμο. Η Ορθόδοξη Εκκλησία τιμάει τη μνήμη τους στις 11 Μαΐου, ενώ η Καθολική και Αγγλικανική Εκκλησία στις 14 Φεβρουαρίου. Η μέρα της γιορτής τους αποτελεί αργία στη Βουλγαρία, τα Σκόπια, την Τσεχία και Σλοβακία, καθώς και στη Ρωσία, όπου θεωρούνται οι προστάτες των γραμμάτων και της παιδείας.

Ειδικά στην Τσεχία και Σλοβακία, οι δύο Άγιοι τιμούνταν αρχικά στις 9 Μαρτίου, αλλά ο πάπας Πίος ο Θ’ άλλαξε την ημερομηνία στις 5 Ιουλίου. Σήμερα η μέρα αυτή θεωρείται ως η άφιξη των δύο αδερφών στη Μεγάλη Μοραβία το 863 και αποτελεί εθνική γιορτή των δύο χωρών αυτών.

Η θρησκευτική και πολιτιστική τους παρακαταθήκη

Η επινόηση του γλαγολιτικού αλφαβήτου υπήρξε πραγματικά ένας γλωσσολογικός άθλος σε μια εποχή κατά την οποίαν επικρατούσε πλήρης άγνοια και δεισιδαιμονία όσον αφορά τα γράμματα και την επιστήμη. Είναι ευτύχημα ότι η επινόηση έγινε σε μια χώρα όπου ήταν περισσότερο φιλελεύθερη σε σύγκριση με τη σκοταδιστική Δύση. Ένα τέτοιο γεγονός εκεί θα θεωρούταν αίρεση.

Το αλφάβητο αυτό υπήρξε ένα πολύτιμο όχημα το οποίο όχι μόνο παρέσχε γραφή στις σλαβικές γλώσσες αλλά με τη γραφή αναπτύχθηκε και η λογοτεχνία των Σλάβων.

Η τσέχική λογοτεχνία μπορεί να διεκδικήσει την καταγωγή της στη γραφή που εισήγαγαν στο ιδίωμά τους οι δυο Θεσσαλονικείς αδελφοί. Εκτός από τη μετάφραση των Ευαγγελίων και των άλλων λειτουργικών βιβλίων, μεταφράστηκαν και έργα από άλλες πηγές τόσο από φιλοσοφικά ελληνικά έργα όσο και από την τοπική προφορική παράδοση της Μοραβίας.

Τα πιο ονομαστά λογοτεχνικά μνημεία στην παλιά εκκλησιαστική σλαβονική είναι Οι Βίοι του Κυρίλλου και Μεθοδίου και οι βίοι του πρίγκηπα της Βοημίας Βέντσεσλας (Βάτσλαβ), που κυβέρνησε από το 921 – 929, και της γιαγιάς του Λουντμίλας. Στα μοναστήρια της Μοραβίας υπήρξε επίσης μεγάλη λογοτεχνική και αγιογραφική άνθιση.

Η εκκλησιαστική σλαβονική, όμως, έπαψε να ισχύει μετά το 1097, όταν αντικαταστάθηκε από τη λατινική ως γλώσσα της εκκλησίας.

Η Ρωσία επίσης, η οποία δέχτηκε τον χριστιανισμό πολύ αργότερα (988), πρωτοστάτησε στη χρήση του σλαβονικού αλφαβήτου. Η ήδη εκχριστιανισθείσα Βουλγαρία υπήρξε ο συνδετικός κρίκος για τη μετάδοση του ελληνικού πολιτισμού στη Ρωσία, η οποία με τη σειρά της γρήγορα ανέπτυξε τις δικές της δραστηριότητες στην αντιγραφή και μετάφραση βυζαντινών κειμένων. Μια σημαντική λογοτεχνική δραστηριότητα σημειώθηκε κατά την περίοδο των πριγκίπων του Κιέβου με τη μετάφραση και διασκευή φιλοσοφικών έργων. Αυτή η μεταφραστική δραστηριότητα, η οποία απετέλεσε μεγάλο γόητρο για τα ρωσικά γράμματα, συνεχίστηκε ακόμη και μέχρι τις μέρες μας.

Εξετάζοντας το έργο των δύο μεγάλων ανδρών από την προοπτική του σήμερα, συχνά αναρωτιέται κανείς πώς τα δύο αδέρφια κατόρθωσαν να εξαγάγουν πνευματικότητα από τις εγκόσμιες υποθέσεις. Κάθε αποστολή που αναλάμβαναν, κάθε αγώνα που έκαναν ήταν αποτέλεσμα πολιτικών διαμαχών μάλλον παρά πνευματικών. Και όμως, οι πολιτικές διαφορές ξεχνιούνται, αλλά το έργο τους επιβιώνει και παραμένει ως παρακαταθήκη στη ζωή και στον πολιτισμό των σλαβικών λαών.

*Η Βουλγαρική εκδοχή στηρίζεται πρωτίστως σε στοιχεία που προκύπτουν από μια σύντομη βιογραφία του Κυρίλλου "??????? ?????????" - "Η Κοίμηση του Αγίου Κυρίλλου", η οποία βρίσκεται σ’ ένα παλιό Σλαβονικό κείμενο που αναφέρει ότι ο Κύριλλος υπήρξε Βούλγαρος εκ γενετής "?????? ??? ?????????" . Τα δύο αντίγραφα, τα οποία ανήκουν, το ένα στις αρχές του 15^ου αι. και το άλλο στο τέλος του 15^ου και αρχές του 16 ου αι., είναι δημοσιευμένα από: ???? ??. ???????, ''?? ??????? ?????????, ????? ? ??????? ??????????'', ?????, 1978, pp. 7-10 and 13-16.

Η ελληνική εκδοχή υποστηρίζει ότι μόνο γηγενείς Έλληνες μπορούσαν να καταλάβουν υψηλές διοικητικές θέσεις, όπως ο Λέων, και μόνο Έλληνες ήταν αρμόδιοι να προστατεύουν διακαώς τα συμφέροντα του Βυζαντίου, όπως τα δύο αδέρφια: βλέπε: Tachiaos A. E. ''L'origine de Cyrille et de Méthode. Verité et légende dans les sources slaves''. In: Cyrillomethodianum, Thessalonique, 1972-1973, II. Βλέπε: ?. ?. ?????, ''???????? ? ?????? ?????????? ????????????'', ??????, 2000, p. 203-205.